گروه گزارش: تنها 25 روز بعد از وقوع زلزله مهيب سلماس، شهر جديد سلماس به عنوان نخستين شهر مدرن و شطرنجي ايران در تاريخ دهم خردادماه 1309 به مساحت يک ميليون متر مربع کلنگ‌زني شد و چهار ماه بعد به مردم اين منطقه تحويل داده شد.
 سلماس، شهري شطرنجي در آذربايجان‌غربي با قدمتي بالغ بر 10 هزار سال سکونت انسان در دشت‌هايش و داراي قديمي‌ترين روستاي مسکوني ايران به قدمت 9 هزار سال قبل ميلاد به نام کول تپه و هم اکنون نيز به عنوان نخستين شهر شطرنجي ايران معروف است.
اين شهر اما سرنوشتي تلخ نيز در گذشته خود دارد به نحوي که در شانزدهمين روز ارديبهشت سال 1309 شمسي، زلزله‌اي بزرگ شهر تاريخي ديلمقان و منطقه باستاني سلماس در 90 کيلومتري شمال اروميه را به لرزش درآورد و آنچه که نبايد اتفاق افتاد، اين زلزله باعث تخريب 100 درصدي شهر يا قصبه ديلمقان و روستاهاي ناحيه سلماس شد، کارشناسان بزرگي اين زلزله را 7.2 ريشتر برآورد کرده‌اند که طي آن چهار هزار نفر از اهالي سلماس جان خود را از دست دادند و زلزله سلماس به عنوان يکي از مخرب‌ترين زلزله‌هاي منطقه خاورميانه نيز در تاريخ ثبت شد.
در اين زلزله حدود 60 روستا در دشت و کوه‌هاي غربي سلماس و مناطق حاشيه به طور کلي تخريب شد و دامنه آسيب‌ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسير علياي زاب در ترکيه کشيده شده بود.
نابودي اکثر آثار باستاني سلماس از جمله حصار چهار متر عرضي شهر ديلمقان، آثار قصبه کهنه شهر، مساجد، بقاع قديمي و عبادتگاه‌ها، مناره قرون وسطي ميرخاتون در کهنه شهر و پل‌هاي قديمي از پيامدهاي اين زلزله بود.
البته بايد يادآور شد که قتل عام‌هاي سال‌هاي پيشين در منطقه سلماس توسط قواي ارامنه، جيلولوق و سميتقو در جريان شورش‌هاي اواخر قاجاريه و اوايل پهلوي موجب جان باختن بيش از 50 هزار نفر از اهالي اين منطقه و همچنين مهاجرت و پناهندگي طيف وسيعي از مردم به ساير مناطق شده بود که تأثير غيرقابل انکاري در کاهش آمار تلفات اين زلزله داشت که اگر اينچنين نبود آمار تلفات اين زلزله ده‌ها هزار نفر قيد مي‌شد.
از نکات قابل توجه اين زلزله نجات تنها 300 نفر از اهالي شهر بود که توسط سربازان پادگان ارتش در سلماس از زير آوار بيرون کشيده شدند.
از همان روزهاي اوليه اين زلزله مهيب دولت وقت ايران مصمم براي بازسازي شهر قبل از رسيدن فصل زمستان شده و بودجه مناسبي براي اين امر اختصاص مي‌يابد و در سريع‌ترين وقت ممکن از مهندسان زمين شناس آلماني براي ارزيابي احداث شهر جديد دعوت به عمل مي‌آيد.
اين مهندسان پس از بررسي‌هاي فني و تخصصي اراضي منطقه اهرنجان سلماس در چهار کيلومتري شهر قبلي را مناسب احداث شهر جديد معرفي و اين موضوع در دستور کار دولت وقت قرار مي‌گيرد.
مهندس اسدالله‌خان از مهندسان سرشناس ايراني مسئوليت تهيه نقشه شهر در اراضي تثبيت شده مهندسان آلماني را قبول کرد و تنها 25 روز بعد از وقوع زلزله، شهر جديد سلماس به عنوان اولين شهر مدرن آذربايجان و ايران در تاريخ دهم خردادماه 1309 به دست علي منصور والي آذربايجان و نخست‌وزير بعدي کشور به مساحت يک ميليون متر مربع کلنگ‌زني شد و در عرض چهار ماه 36 خيابان و 1700 خانه مسکوني با مساجد و حمام‌هاي کافي و همچنين در نظر گرفتن مغازه‌ها و مراکز تجاري احداث و اولين شهر شطرنجي ايران پايه‌گذاري و تقديم اهالي سلماس مي‌شود.
علاوه بر اين روستاي مغانجوق هم با نقشه شطرنجي بنا شد و همچنين در سلماس با تشکيل کمسيون إعمار، زمين جهت احداث خانه در اختيار مردم قرار داده شد که رياست اين کمسيون با ميرزا مهدي ناصر هيئت بود که از 1309 تا 1313 شايد بتوان به عنوان اولين شهردار سلماس از ايشان نام برد.
اين شهر به صورت شبکه عمود برهم کامل و کاملاً شطرنجي طراحي شده است.
خيابان‌هاي عمود بر هم قطعات مربع يا مستطيل شکلي را با ابعاد 100 در 100 يا 150 در 100 مترمربع به وجود آورده و در مرکز شهر يک ميدان ايجاد و چهار ميدان نيز در گوشه شهر در منتهي‌ اليه آخرين بلوک شهر قرار داده شدند.
با احداث شهر جديد مردم اين منطقه که بر اثر قتل‌عام‌هاي اواخر قاجاريه و اوايل پهلوي از منطقه مهاجرت کرده بودند با ارسال تلگراف‌هايي به دولت آمادگي خود را براي اسکان در سلماس و بازگشت به اين منطقه اعلام داشتند و به شهرستان‌ها اعلام شد که آمار پناهندگاني را که قصد مراجعت دارند تهيّه کنند و گزارش دهند و نيز مخارج سفر اشخاصي را که استطاعت ندارند را نيز تأمين کنند.
پس از احداث اين شهر جديد به جاي شهر تاريخي ديلمقان در منطقه سلماس، هيئت وزيران نام شهر را به شاهپور تغيير داد و پس از آن نوبت به مرمت و بازسازي روستاها رسيد و در تاريخ 1337 با مصوبه هيئت وزيران شاهپور به شهرستان جديد ارتقا پيدا کرد و از اروميه منفک شد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي نام اين شهر از شاهپور به نام تاريخي و با اصالت خود يعني سلماس و طي مصوبه نشست مورخه 1358.7.21 هيئت وزيران دولت موقت جمهوري اسلامي ايران تغيير پيدا کرد.
امروزه از ويرانه‌هاي زلزله سلماس نه در شهر فعلي سلماس و نه در کهنه شهر امروزي (تازه شهر) چيزي باقي نمانده و به جز پايه ديوارهاي مسجد آقا »آقامچيدي« و سنگ‌هاي منشوري شکل ستون‌هاي مسجد که در داخل مسجد بازسازي شده (آغامچيدي) قرار دارد، هيچ نشاني باقي نمانده است.
از نکات قابل توجه اين زلزله، وقوع زلزله 5.5 ريشتري و جان باختن 15 نفر از ساکنان قصبه ديلمقان در صبح روز شانزدهم ارديبهشت بود که پس از وقوع اين زلزله فرمانده ارتش ديلمقان از مردم خواست تا شب در مکان‌هاي مسقف نخوابند و در پادگان هم اين مهم را خود اجرا کرد اما در همان شب در چشم‌به‌هم‌زدني زلزله مهيب 7.2ريشتري سکوت و سياهي شب منتهي به هفدهم ارديبهشت را در ديلمقان و منطقه سلماس شکست و فاجعه‌اي تلخ به بار آورد و جان مردماني را که شب با وجود هشدار به منازل خود رفته بودند، گرفت.
به گزارش امانت به نقل از ايمنا،هم اکنون شهرستان سلماس نزديک به 250 هزار نفر جمعيت دارد که شهر سلماس مرکز آن نيز بيش از 100 هزار نفر را در خود جاي داده است.